Tweehonderd jaar actueel

Als de 26-jarige Alexis de Tocqueville, een Franse aristocraat, in 1831 aan zijn reis naar de Verenigde Staten begint, is hij helemaal niet voorbestemd om een profeet van de democratie te worden. Hij stamt uit een oud adellijk geslacht dat zwaar geleden heeft tijdens de Franse Revolutie en de daaropvolgende terreur. Hij gelooft in een aantal aristocratische waarden zoals het nastreven van uitmuntendheid, zelfopoffering in dienst van het vaderland, zin voor het algemeen belang.

Maar hij houdt boven alles van de vrijheid. Hij vindt daarom dat mensen moeten beoordeeld worden op hun verdiensten, niet op hun afkomst, een gedachte die dan nog revolutionair is in Europa. Vandaar dat hij naast de vrijheid ook de gelijkheid predikt.

De la démocratie en Amérique dat in twee delen verschijnt (1835 en 1840) is een bijzonder goed gestoffeerde beschrijving van de Amerikaanse republiek met al haar tegenstrijdigheden, zoals die van verlichte patriciërs die vrijheid en gelijkheid belijden maar zwarte slaven op hun plantage hebben.

Tocqueville grijpt zijn reis in Amerika ook aan om het wezen van de democratie te bestuderen, om na te gaan hoe ze vreedzaam kan tot stand gebracht en behouden worden, zonder te vervallen in terreur, burgeroorlog of een nieuw despotisme - dat is ook in 2025 nog altijd een van de grote uitdagingen in de wereld.

Het zijn Tocquevilles bedenkingen over het wezen van de democratie die maken dat zijn boek zo actueel blijft. Zeer opmerkelijk voor die tijd is dat hij de democratie niet alleen ziet in termen van politieke rechten (verkiezingen en parlementen) maar ook van sociale rechten, van het scheppen van gelijke kansen (égalisation des conditions). Profetisch zijn Tocquevilles bespiegelingen over het probleem dat zal bestaan zo lang er democratie bestaat: het verzoenen van de idealen van vrijheid en gelijkheid.

De Franse denker heeft een veeleer pessimistische visie op de menselijke natuur. Daarom vreest hij dat het streven naar gelijkheid in een nieuwe dictatuur kan ontaarden.

Bijzonder actueel blijft zijn waarschuwing voor een bestel dat de mensen via de vrijheid en materiële welvaart verdooft tot individuen die genot nastreven maar geen staatsburgers meer zijn, die zich terugplooien op hun privésfeer, zich afkeren van deelneming aan de politiek, maar van die politiek wel alle mogelijke diensten verwachten, en onder een soort permanente voogdij gaan leven.

Tocqueville leefde, zoals de mensen vandaag, op de breuklijn van een oude en een nieuwe wereld. Hij aanvaardde de moderniteit en verwelkomde ze, maar ging haar gevaren en paradoxen niet uit de weg. Omdat hij zo 'onrecupereerbaar' is door zowel links als rechts, omdat hij zo wars was van wat toen nog niet politieke correctheid heette, omdat hij de kernvragen over democratie stelde, blijft hij ruim tweehonderd jaar na zijn geboorte onverminderd uitdagen en boeien.